چرا خوشحالم که جنبش سبز به نتیجهٔ سریع نرسید

شاید شرح روشن و مستقیم آن کمی مشکل باشد، آنهم در چند خط یک وبلاگ، اما قصدم این است که توضیح‌ بدهم چرا باید خوشحال باشیم که جنبش سبز در طی یک سالی که گذشت به نتیجه سریعی مثل برطرف کردن ولایت فقیه یا حتی مقهور کردن کودتا نرسید.

خلاصهٔ حرفم این است که اگر جنبش سبز موفق شده بود مثلا احمدی نژاد را حذف و یا حتی ولایت فقیه را عوض یا حذف کند، نتایج چنین تغییری در دراز مدت فایده چندان زیادی به حال ایران نداشت، و چه بسا مثل انقلاب ۵۷، اولا دستاوردهایش به سرعت توسط یک گروه بسیار «معتقد» و کمابیش مذهبی «مال خود» میشد، و ثانیا سیستمی که جانشین آن میگشت از خودآگاهی و مبنای تحلیلی/عقلی کافی برخوردار نبود که بتواند محمل تغییراتی چندان عمیق و ساختاری در مدل حکومتی جامعه ایران (یعنی مدل مبتنی بر مرکز محوری و پدر سالاری) گردد، و در دراز مدت همان افکار سنتی را در قالبی معاصر بر جامعه مستولی میکرد که در واقع مسئله ای بسیار پیچیده تر هم میبود، چون همانطور که جمهوری اسلامی با پیچیدن دیکتاتوری در پوسته یا ماسک مذهب کار مبارزه و مقابله با دیکتاتوری را بسیار مشکلتر کرده بود، این مدل جدید هم با پیچیدن دیکتاتوری در پوسته و ماسک دموکراسی (نیمه دموکراسی به شیوه اصلاح‌ طلبان، البته) کار مبارزه با دیکتاتوری را برای ما دهها بار مشکلتر میکرد.

دلایل و شهود فراوانند، و من هم بسیار اهمیت دارد برایم که به مرور زمان به آنها بپردازم. اما اجازه بدهید برای نمونه حرفهایم را فعلا از طریق اشاره به یک حکایت بسیار کوچک و ساده عرض کنم، یعنی موضوعی که نیک آهنگ کوثر به آن تحت عنوان پدیدهٔ «سبز اللهی ها» اشاره و گلایه کرد، و ارتباط نزدیکی که وجود دارد بین این مفهوم مورد گلایهٔ نیک آهنگ و یکی از مسائل اساسی روانشناسی اجتماعی جامعه ایران، یعنی پدیده ای که در گفتمان معاصرمان تحت عنوان «ذوب شدن» مطرح‌ میشود.

همانطور که خیلی از دوستان در جریان هستند، کلمه و موضوع «سبزاللهی» ها مدتی پیش در یک پست در بالاترین توسط نیک آهنگ کوثر استفاده شد [که آدرس آن را الان ندارم. ضمنا بعد از انتشار این متن دو نفر از دوستان خواننده نیز تذکر داده اند راجع به تاریخچهٔ این کلمه، یکی گفته که این کلمه اول بار توسط هادی خرسندی استفاده شده و دیگری آن را منسوب دانسته به امید حبیبی نیا - از هردو دوست عزیز متشکرم، و از آنجایی که این لغت آنچنان مهمی نیست که شناخت سازنده اولیه اش اهمیت چندانی داشته باشد اجازه میخواهم این سئوال را باز بگذاریم و رد شوم]، و مدتی بعد از طریق یک متنی به قلم خود نیک آهنگ کوثر تحت عنوان «مشکل ژنتیکی بعضی سبز اللهی ها» بر سر زبانها افتاد و موضوع بحث شد. نیک آهنگ به درستی و فراست در آن متن به تشابه رفتاری بخشی از افراد فعال در جنبش سبز با رفتاری اشاره کرده بود که در روزهای انقلاب بسیار شایع بود و بعد ها هم جریان دائمی شد در لایه های گسترده ای از جامعه، خصوصا لایه های کم سواد تر و مذهبی تر و بخصوص آن دسته از مذهبیون که طرفدار و پیرو روحانیون حکومتی و بعدها احمدی نژاد بودند. همان جریانی که از آن معمولا به نام پدیدهٔ «ذوب شدن» نام برده میشود.

پدیده ذوب شدن پدیده ای است که حقیقتا شایسته تامل و تحقیق و نوشتن بسیار است، و امیدوارم در روزهای پیش رو تعداد بیشتری از دوستان محقق به این پدیده بپردازند چرا که نشانه و نمادی بسیار اساسی است از روانشناسی فرهنگی ایران معاصر و میتواند موضوعی کلیدی در درک روند و پدیده انقلاب در ایران باشد. میشل فوکو یکی از متفکران مشهوری است که شخصا در سفرش به ایران با این پدیده روبرو شد و آن را تشخیص داد و از اهمیت آن نوشت، که چند روز پیش یکی از متنهای او در همین زمینه را ارائه کردم خدمتتان. فوکو در توصیف این پدیده ای که مواجه شده بود میگوید،

عملا به این میمانست که یک نوری آمده بود و در تک تک ایرانیها روشن شده بود و همه آنها را هم به طور همزمان در خودش غرق کرده بود...چیزی که ما در ایران مشاهده کرده ایم نتیجهٔ مثلا یکجور همکاری بین گروههای مختلف سیاسی و یا کوتاه آمدن طبقات از خواستهای خودشان نیست که مثلا از این خواست یا آن نیاز گذشت کرده باشند تا با هم متحد بشوند و با هم یک خواست مشترک را مطالبه کنند. به هیچ وجه اینطور چیزی نیست، بلکه یک اتفاق کاملا متفاوتی افتاده است. یک پدیده ای پیدا شده که تک تک یک ملت را در خودش غرق کرده...

البته گرچه مردم عملا نمونه های بارزی از این پدیده را به نمایش میگذاشتند (از قبیل دیدن عکس خمینی در ماه، و یا خود کشی های فردی و جمعی در دوران جنگ با عراق، و بسیاری نمونه های کوچک و بزرگ دیگر)، این پدیده در آن روزها هنوز اسم خاصی نداشت و فقط بعدها بود که، احتمالا با الهام از جمله ای از سید محمد باقر صدر، از مراجع بزرگ ایرانی شیعه ساکن نجف، ‏اصطلاح‌ «ذوب شدن» در میان پیروان ولایت فقیه رایج گردید. محمد باقر صدر که خود از مراجع معتقد به ولایت مطلقه فقیه محسوب میگردد، به مسلمانان چنین توصیه کرد: «ذوبوا في الامام الخميني کما ذاب هو في الإسلام»، یا «در امام خمینی ذوب شوید همانطور که وی در اسلام ذوب شده است».

همانطور که گفتم، موضوع و پدیدهٔ ذوب شدن پدیده ای بسیار وسیع و مهم است که نمیتوان بحث آن را در قالب یک وبلاگ گنجانید، پس اجازه بدهید به همین مختصر اشاره کنیم که آنچه که نیک آهنگ با آن برخورد کرده است و از آن به نام پدیده «سبز اللهی» یاد کرده است در واقع جلوه ای از همین پدیدهٔ تاریخی فرهنگ ایرانی است که نه تنها وجود خارجی دارد، بلکه ریشه هایش هم عمیق و اساسی هستند، و تنها زمانی میتوان به متحول شدن یا از میان رفتن این پدیده امید داشت که کل ساختار تجربهٔ فردی یا به قول خارجی ها تجربه سوبژکتیو فرهنگی در جامعه ما به نحوی اساسی دگرگون شده باشد. از یک طرف، خبر خوب این است که جنبش سبز و اتفاقاتی که در آن افتاد نشانه هایی عملی هستند از چنین دگرگونی و تغییراتی که در بطن تجربه «انسانی» جامعه ما در حال اتفاق افتادن هستند، اگرچه از طرف دیگر خبر نه چندان امیدوار کننده این است که این تغییرات سالها و دهه های زیادی است که در حال انجام هستند، و همانطور که دیده میشود سرعتی دارند که تنها با بردارهای تاریخی قابل سنجش است، و بنا بر این چه بسا سالهای دراز دیگری نیز در پیش داشته باشیم که این حرکت یخچالی بدون منجر شدن به تغییرات اساسی در صورت جامعه به خزش بطئی خود در زیر پوستهٔ یخ و برف ادامه دهد.

پس به عبارت دیگر، پدیده ذوب شدن نه پدیده ای جدید است، و نه چیزی است که به همین سادگی بتواند از میان برداشته شود، و بنا بر این اینکه بسیاری از مردم ما اگر به هر دلیل نتوانند جمهوری اسلامی و سرانش را، از قبیل خامنه ای، هاشمی، یا رفسنجانی و غیره به عنوان ظرفی برای ذوب شدن خودشان مورد استفاده قرار دهند، خواه ناخواه به انتخابها یا بهتر بگویم، به ظرف های «بعدی» روی خواهند آورد، که در حال حاضر همان موسوی و خاتمی یا کروبی باشند. نیک آهنگ از این پدیده گله میکرد.

اجازه بدهید این متن را بیشتر از این طولانی نکنم و همینجا تمام کنم حرفم را، با برگشت به این نکته که شاید واقعا جای خوشحالی باشد که جنبش سبز به سادگی و سرعت نتوانست سیستم کودتا و احمدی نژاد و ولایت فقیه را شکست بدهد، چرا که هر سیستم و مدلی که در حال حاضر و به این سرعت بخواهد جایگزین اینها بشود، بدون شک از ضعف و بیماری های بسیاری رنج خواهد برد که میتواند در دراز مدت تبدیل به مسائلی سنگین و خطرناک بشوند، درست همانطور که انقلاب زیبای ۵۷ که هدفی به جز سرنگونی دیکتاتوری و دستیابی به آزادی و استقلال و جامعه ای عدالت محور در سر نداشت، اکنون پس از سی سال تبدیل شده است به هیولایی چنین زشت و خون آلود که دست دیکتاتوری شاه را از پشت بسته است، چرا که مهر تایید آن انقلاب را بر پیشانی دارد.

اگر امروز جنبش سبز موفق شده بود تا جمهوری اسلامی را شکست بدهد و به جایش رهبران جدیدی از میان اصلاح طلبان را به مسند بنشاند، بدون شک ظرف چند سال کوتاه اصلاح‌ طلبان با دیدگاههای عمیقا مذهبی و سنتی خودشان تبدیل به لولو و دیکتاتورهای جدیدی میشدند که باز آزادی های مردم را به نام های مختلف سلب میکردند و در ها و پنجره ها را بر فکر و تن مردم به بهانه های مختلف میبستند. پس خوشحال باشیم که جنبش سبز به خط پایان نرسید و به جای آن به این روز رسیده ایم که با تکیه بر دستاوردهای بزرگ و مهم جنبش سبز اکنون به این فکر باشیم که چه بیماریهای دیگری در جامعه دین و دیکتاتوری زده مان باید درمان شوند پیش از آنکه این جامعه بتواند پذیرای دموکراسی و آزادی راستین برای تک تک اعضای خود باشد.